Łowickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk – zarys działalności

„Zamierzamy powołać i zorganizować Łowickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk dla czynnego, twórczego zajmowania się dziejami i teraźniejszością Łowicza. Zamierzamy organizować badania nad Łowiczem, do badań pozyskiwać wytrawnych uczonych z zewnątrz, ale przede wszystkim mieszkańców Łowicza zachęcać do podejmowania pracy naukowej, nieśmiałym dodawać odwagi na zebraniach, publikować napisane prace, wspomnienia (…)” – tak ks. dr Zbigniew Skiełczyński zwracał się w publicznym apelu do wszystkich Łowiczan w przeddzień zebrania założycielskiego ŁTPN. Zanim jednak słowa naszego nieodżałowanego przyjaciela i mentora ukazały się w ówczesnym dwutygodniku „Nowy Łowiczanin”, zostały podjęte prace nad organizacją przyszłego stowarzyszenia naukowego.

Skąd wzięła się inicjatywa jego powstania? Po raz pierwszy została przedstawiona na spotkaniu w łowickim ratuszu członków Prezydium Rady Naukowej Stacji MOBN w Łowiczu z władzami miasta 11 maja 1992 r. W związku z zaprzestaniem działalności przez Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych, który istniał przy Mazowieckim Towarzystwie Kultury, przedstawiciele Rady zgłosili władzom chęć kontynuowania działalności Stacji Naukowej w Łowiczu. Równocześnie wyrazili potrzebę przekształcenia Stacji w samodzielne stowarzyszenie, o własnej osobowości prawnej, pod nazwą Łowickie Towarzystwo Naukowe. Burmistrz i władze samorządowe miasta przystały na tę propozycję, zobo-wiązując się do zapewnienia stowarzyszeniu lokalu w budynku Łowickiego Ośrodka Kultury oraz utrzymania etatu dla dotychczasowego pracownika administracyjnego Stacji.

Jako cel ogólny przyszłe stowarzyszenie stawiało sobie w pierwszym rzędzie krzewienie i upowszechnianie nauki, działalność wydawniczą, prowadzenie badań regionalnych i współpracę z innymi stowarzyszeniami oraz instytucjami, które zajmowały się działalnością społeczno–kulturalną na terenie miasta i powiatu. Szczegółowe cele miał określić statut towarzystwa, którego projekt zamierzano przedstawić na walnym zebraniu założycielskim.

Odbyło się ono w Muzeum w Łowiczu w dniu 21 listopada 1992 r. Decyzją zebranych stowarzyszeniu nadano nazwę Łowickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Dokonano również wyboru zarządu, w którego składzie znaleźli się: Marek Wojtylak jako prezes oraz członkowie: ks. Zbigniew Skiełczyński, ks. Stanisław Poniatowski, Alina Owczarek–Cichowska, Walerian Warchałowski, Waldemar Grabowski i Jan Józefecki. Wśród celów szczegółowych, zapisanych w projekcie statutu i przy-jętych przez ogół zebranych, było m.in. „prowadzenie badań własnych i zleconych w zakresie nauk społecznych i huma-nistycznych, (…) prowadzenie działalności wydawniczej, organizowanie konferencji, odczytów i wystaw informacyjnych itp.”

Rejestracji stowarzyszenia dokonał Sąd Wojewódzki w Skierniewicach 17 lutego 1993 r. Na pierwszym od zebrania założycielskiego Walnym Zgromadzeniu członków ŁTPN w dniu 26 czerwca 1993 r. w Łowickim Ośrodku Kultury zostały zatwierdzone zmiany zaproponowane w statucie, przyjęto znak graficzny stowarzyszenia wg projektu Jacka Rutkowskiego oraz podjęto uchwały o nadaniu Honorowego Członka ŁTPN: mgr. Tadeuszowi Gumińskiemu, ks. prof. Stanisławowi Librowskiemu oraz doc. dr. Janowi Wegnerowi. Po dyskusji ustalono również program działalności oraz budżet towarzystwa.

Początkowy okres ujawnił spore problemy natury finansowo–prawnej w działalności ŁTPN. Niemożliwe do pogodzenia okazało się zachowanie niezależności stowarzyszenia przy jednoczesnym jego funkcjonowaniu w ramach struktur organizacyjnych ŁOK. Jej ówczesna dyrekcja odmówiła finansowania etatu pracownika administracyjnego oraz ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem siedziby towarzystwa. Z pomocą ŁTPN przyszły władze powstałej w Łowiczu uczelni – Mazowieckiej Wyższej Szkoły Humanistyczno–Pedagogicznej – która udostępniła na potrzeby stowarzyszenia w 1994 r. lokal przy ul. Mostowej oraz przydzieliła osobę do pomocy w pracach sekretariatu.

Brak środków spowodował, iż nie doszło jednak do wydania biuletynu naukowego ŁTPN oraz niektórych zaplanowanych pozycji książkowych. Niemniej członkowie stowarzyszenia angażowali się w prace na rzecz miasta, biorąc m.in. udział w organizacji obchodów 130-lecia Miejskiej Biblioteki Publicznej w 1993 r. oraz uczestnicząc w posiedzeniach Komitetu Budowy Pomnika Władysława Grabskiego w Łowiczu w roku następnym. Zorganizowane zostały również prelekcje: prof. dr hab. Stefana Krzysztofa Kuczyńskiego (1993), dr Waldemara Grabowskiego i Wojciecha Groneckiego (1994) oraz ks. dra Zbigniewa Skiełczyńskiego (1995).

Pierwszą pozycją książkową ŁTPN była praca dra Wiesława Wysockiego „Starzyńscy w Łowiczu” wydana w 1994 r. z okazji 100. rocznicy urodzin Stefana Starzyńskiego, następną – „Władysław Grabski – Człowiek i dzieło”, która ukazała się przy okazji uroczystości odsłonięcia pomnika byłego premiera Polski 2 maja 1994 r. w Łowiczu. Obie pozycje zostały przygotowane przez prezesa M. Wojtylaka – pierwsza pod bezpośrednią jego redakcją, druga natomiast pod redakcją Grzegorza J. Grabskiego.

Zarząd towarzystwa występował też do władz miejskich z różnymi inicjatywami, dotyczącymi na przykład nazewnictwa ulic oraz uporządkowania na cmentarzu katedralnym grobu byłego burmistrza i prezydenta miasta Leona Gołębiowskiego.

W sierpniu 1994 r. na prośbę burmistrza miasta Ireneusza Jabłońskiego zostały podjęte prace projektowe nad nowym wzorem herbu Łowicza. Ich efektem było przygotowanie w październiku przez Krzysztofa J. Guzka i Marka Wojtylaka obszernego opracowania zatytułowanego „Memoriał w sprawie herbu oraz zespołu znaków samorządu miasta Łowicza”. Stał się on podstawą do opracowania nowego wzoru i herbu, a w końcu do przyjęcia przez Radę Miejską w Łowiczu 15 listopada 1994 r. uchwały o nowym herbie miasta. Członkowie ŁTPN brali następnie udział w pracach zespołu projektującego pozostałe znaki samorządu miasta Łowicza. Rada Miejska przyjęła ich komplet (Herb Mały i Wielki, Chorągiew, Flaga, Laska Przewodniczącego RM, Łańcuch Burmistrza, Pieczęcie Urzędowe) uchwałą z 27 kwietnia 1995 r.

W dniu 22 kwietnia 1995 r. odbyło się kolejne, trzecie już Walne Zgromadzenie członków ŁTPN. Po udzieleniu absolutorium zarządowi, dokonano zmian w jego składzie. Prezesem ponownie wybrano M. Wojtylaka, na funkcję wice-prezesa powołano Wojciecha Groneckiego, a członkami zarządu zostali: Krzysztof J. Kaliński, Feliks Chojecki i ks. dr Zbigniew Skiełczyński. Funkcję przewodniczącego komisji rewizyjnej powierzono Tadeuszowi Żaczkowi.

W czerwcu miała miejsce prezentacja kolejnego wydawnictwa ŁTPN – książki Edwarda Lebiody „Łowickie gospodarstwa rodzinne (tradycje, zagrożenia trwałość)”. W kolejnych miesiącach zorganizowano odczyt dra Jana Józefeckiego „Łowicz w 1864 r. na tle innych miast zachodniego Mazowsza” oraz spotkanie panelowe pod przewodnictwem dra Wiesława Jana Wysockiego „Czasopiśmiennictwo łowickie – wczoraj i dziś”.

Jesienią 1995 r. zostały rozpoczęte przez M. Wojtylaka prace redakcyjne nad wspólną publikacją ŁTPN i ŁZF „Polfa” w Łyszkowicach „Łyszkowice. Z dziejów osady i zakładu (1359–1995)”. Prezentacja tego wydawnictwa nastąpiła dopiero podczas IV Walnego Zgromadzenia członków ŁTPN w dniu 22 czerwca 1996 r. Po przedstawieniu w czasie jego obrad sprawozdania z działalności, prezes Marek Wojtylak poinformował zebranych, że z uwagi na stan zdrowia, funkcję kierowania zarządem towarzystwa przekazuje w ręce dotychczasowego wiceprezesa Wojciecha Groneckiego.

Zgromadzenie podjęło też dwie ważne uchwały: w sprawie przystąpienia ŁTPN do oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego w Łodzi oraz wystąpieniu z wnioskiem do Rady Miejskiej o nadanie tytułu Honorowego Obywatela Łowicza Tadeuszowi Gumińskiemu i Janowi Wegnerowi.

Uchwały Walnego Zgromadzenia z czerwca 1996 r. nie zostały zrealizowane, a po kilku miesiącach praca towarzystwa zupełnie ustała. Inicjatywa wznowienia działalności Łowickiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk narodziła się dopiero w 2002 r. Impulsem do reaktywowania towarzystwa był pomysł na wydawanie pod opieką merytoryczną ŁTPN rocznika naukowego, w którym byłyby publikowane artykuły, zarówno dotyczące przeszłości regionu, jak i jego współczesnych osiągnięć. Taką wolę wyrazili wszyscy uczestnicy Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia członków ŁTPN, które odbyło się 11 maja 2002 r. w siedzibie Łowickiego Klubu Katolickiego przy Starym Rynku w Łowiczu.

W składzie wybranego po blisko sześciu latach zarządu towarzystwa znaleźli się: Tadeusz Żaczek – prezes, Marek Wojtylak – wiceprezes, Henryk Zasępa – skarbnik i członkowie: Alina Owczarek–Cichowska i Krzysztof Jan Kaliński. W trakcie obrad zgłoszono szereg pomysłów na ożywienie pracy naukowej w mieście, zaproponowano również wiele interesujących tematów badawczych. Jednym z ważniejszych wniosków, jakie pojawiły się podczas zgromadzenia, było wskazanie na integrującą rolę, jaką może odegrać ŁTPN w stosunku do innych stowarzyszeń oraz na jego możliwości wspierania działań promocyjnych miasta. Za nieodzowną uznano również współpracę z instytucjami kulturalnymi i oświatowymi oraz stowarzyszeniami o charakterze naukowym.

Czy w ciągu kolejnych lat udało się zrealizować ten ambitny program? W latach 2002–2008 ŁTPN zorganizowało samodzielnie szereg odczytów, np. Waleriana Warchałowskiego „Ikonografia i kult św. Jana Nepomucena w Łowiczu” (2002), Krzysztofa J. Guzka „Problemy współczesnej heraldyki światowej „Logo ante portas” (2003), Tadeusza Żaczka „Życie umysłowe w dawnym Łowiczu” (2007) oraz spotkań z Marią Kowalską (2002) i Julianem Walendziakiem (2004). O wiele większy jednak nacisk został położony w działalności towarzystwa na współpracę z placówkami kulturalnymi i stowarzyszeniami. W 2003 r. członkowie ŁTPN brali udział w organizacji „Dni otwartych” w Archiwum Państwowym m. st. Warszawy w Łowiczu, pracując w jury konkursu dla młodzieży pt. „Moje drzewo genealogiczne” oraz wygłaszając referaty na sesji popularno–naukowej „Moje peregrynacje genealogiczne” (ks. dr Z. Skiełczyński, ks. S. Skowronek, M. Wojtylak).

ŁTPN było współorganizatorem w 2005 r. sesji naukowej w Mazowieckiej Wyższej Szkole Humanistyczno–Pedagogicznej „Społecznikostwo w Łowiczu i regionie – tradycje i współczesność”, podczas której referaty wygłaszali członkowie towarzystwa (dr Z. Sitkowski i A. Owczarek–Cichowska). Na sesji naukowej „Rok 1806–1807 na ziemiach polskich” w MWSH–P w 2007 r. wystąpił z kolei z referatem M. Wojtylak. W Bibliotece Głównej łowickiej uczelni odbyły się również promocje książek: T. Żaczka „Antoni Pajdak (1894–1988). Uczestnik walk o niepodległą Polskę” (2005) oraz M. Wojtylaka „Szkice łowickie” (2006). Zostały nawiązane także bezpośrednie kontakty z sąsiedzkimi stowarzyszeniami – Towarzystwem Przyjaciół Ziemi Kutnowskiej, Wieluńskim Towarzystwem Naukowym oraz Oddziałem Towarzystwa Naukowego Płockiego w Łęczycy.

Wyrazem współpracy z Oddziałem TNP w Łęczycy była wizyta w maju 2005 r. jego przedstawicieli w naszym mieście, a następnie odczyt dra T. Żaczka „Życie umysłowe w dawnym Łowiczu” w marcu 2007 r. w siedzibie łęczyckiego towarzystwa.

Towarzystwo i jego członkowie aktywnie włączali się w życie społeczno–kulturalne Łowicza. Przejawem tego były okolicznościowe wystąpienia bądź referaty członków ŁTPN przy okazji uroczystości miejskich oraz merytoryczna pomoc przy organizacji pamiątkowych wystaw i ekspozycji. W 2006 r. na inaugurację obchodów 870-lecia Łowicza z wykładem poświęconym najważniejszym wydarzeniom w jego historii wystąpił w łowickim Muzeum Marek Wojtylak.

W dwa lata później, z okazji uroczystości przekazania przez Narodowy Bank Polski monet 2 zł. z wizerunkiem łowickiego ratusza, wygłosił w tym samym miejscu referat na temat jego dziejów. Warto poza tym wspomnieć, iż Zarząd ŁTPN zgłaszał też kilkakrotnie wnioski do Rady Miejskiej o przyznanie tytułu Honorowego Obywatela Łowicza. Z dużym zadowoleniem można dziś stwierdzić, iż wszystkie zostały rozpatrzone pozytywnie. Tak stało się w przypadku wniosków dotyczących ks. dra Zbigniewa Skiełczyńskiego (2004), płk Lucjana Zielińskiego i prof. dr hab. Wiesława J. Wysockiego (2007), a ostatnio dra Ziemowita Skibińskiego (2009). Po kilkuletniej przerwie Łowickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk wznowiło też działalność wydawniczą. W 2002 r. było współwydawcą książki Grzegorza J. Sosnowskiego „Wśród ofiar Katania”, a w 2006 r. obszernego opracowania Jolanty Kosińskiej „Biskup Alojzy Orszulik – życie i działalność”.

Ważne ustalenia w sprawach wydawniczych zapadły na posiedzeniu zarządu towarzystwa 6 lutego 2003 r. Zdecydowano wtedy o podjęciu przygotowań do wydania rocznika naukowego pod nazwą „Roczniki Łowickie”. W listo-padzie 2003 r. ukonstytuowała się rada redakcyjna, do której weszli: Tadeusz Żaczek jako przewodniczący oraz członkowie: Krzysztof J. Kaliński, Alina Owczarek–Cichowska, Grzegorz J. Sosnowski (w 2006 r. zastąpiony przez Agnieszkę Pawłowską–Kalinowską), Marek Wojtylak i Henryk Zasępa. Od drugiego tomu redaktorem wydawnictwa pozostaje M. Wojtylak.

Uroczysta prezentacja I tomu „Roczników Łowickich” odbyła się 2 lutego 2004 r. w Bibliotece Głównej MWSH–P w Łowiczu z udziałem J. E. Pierwszego Biskupa Łowickiego ks. Alojzego Orszulika, któremu tom został w całości dedykowany. Tytuł wydawnictwa nawiązywał wprost do pozycji wydanej w 1973 r. przez Towarzystwo Przyjaciół Łowicza i Ziemi Łowickiej, mającej swe źródło w rocznikach miasta Łowicza, pisanych w XVII stuleciu przez aptekarza i lekarza prymasów Andrzeja Kazimierza Cebrowskiego.

Znaczenie naukowe, jak i popularyzatorskie „Roczników” dostrzegli członkowie jury II edycji konkursu „Książka Roku 2003 – Łowicz i Ziemia Łowicka” im. Jana Wegnera, przyznając I tomowi wydawnictwa w 2004 r. nagrodę główną. Szczególnie satysfakcjonujące były dla rady redakcyjnej słowa przewodniczącego jury – dra Z. Skibińskiego, który w swej ocenie wydawnictwa napisał m.in. „Tom wyróżnia się jednolitością opracowania redakcyjnego, jak i wyraźnie zarysowaną koncepcją wydawniczą”.

Dzięki pomocy finansowej miasta ukazało się do tej pory szesnaście tomów „Roczników Łowickich”, wydanych przez Łowicki Ośrodek Kultury. Każdy z jego tomów przynosi znaczący wkład w poznanie przeszłości i dorobku kulturalnego Łowicza i regionu, począwszy od czasów średniowiecza, a po lata współczesne kończąc. Roczniki nie ograniczają się w swej zawartości jedynie do historii. Publikowane są w nich także teksty etnografów, muzykologów, historyków sztuki i socjologów. Poza propozycją artykułów stricte naukowych, zawierają też przyczynki i materiały popularne, publikacje źródeł w całości lub we fragmentach, a także wspomnienia. Od tomu V umieszczane jest także kalendarium wydarzeń kulturalnych, będące przeglądem imprez i uroczystości w mieście i powiecie w danym roku.

Roczniki są wydawnictwem, które najpełniej wyraża idee przyświecające działalności ŁTPN. Otwiera ono bowiem swe łamy nie tylko „dla wytrawnych uczonych”, ale dla wszystkich tych, którzy – jak pragnął ks. dr Zbigniew Skiełczyński – chcieliby w sposób twórczy zajmować się dziejami i teraźniejszością naszej Małej Łowickiej Ojczyzny. Wydawnictwo cieszy się z roku na rok coraz większym zainteresowaniem ze strony mieszkańców Łowicza, jak też łowiczan w kraju i poza jego granicami, potwierdzając tym samym potrzebę jego przygotowywania.

Trafia ono również dzięki wymianie publikacji do instytucji i stowarzyszeń naukowych w całej Polsce, staje się elementem promocji i popularyzacji miasta Łowicza i Ziemi Łowickiej. Jedną z form działalności społecznej ŁTPN na rzecz miasta jest udział jego członków w pracach stałych lub doraźnych komisji i ciał kolegialnych. Od 2004 r. Tadeusz Żaczek uczestniczy w pracach Kapituły Medalu im. Władysława Grabskiego „Za zasługi dla Ziemi Łowickiej”, powołanej przez Radę Powiatu, natomiast Alina Owczarek–Cichowska zasiada od 2002 r. w jury konkursu (od 2005 r. jemu przewodniczy) na najlepszą książkę o tematyce łowickiej „Książka Roku – Łowicz i Ziemia Łowicka” im. Jana Wegnera. Wiceprezes Marek Wojtylak jest z kolei od czerwca 2007 r. członkiem Rady Muzeum w Łowiczu. Członkowie ŁTPN są także zapraszani każdego roku do komisji konkursu, odbywającego się pod patronatem Burmistrza Łowicza, wyłaniającego najlepszą pracę dyplomową o tematyce społecznej i gospodarczej, która wiąże się z Łowiczem.

Poza inicjowaniem i prowadzeniem badań nad historią i kulturą regionu, Łowickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk od początku swej działalności zajmowało się popularyzacją nauki. Różne jej formy, takie jak: odczyty, prelekcje, sesje naukowe, czy działalność wydawnicza, tworzyły i tworzą niezmiennie warunki do budzenia własnej tożsamości u ludzi oraz ich rozwoju duchowego. Działalność członków towarzystwa jest też przejawem wyrażania własnej aktywności, potrzeby budzenia u innych miłości i przywiązania do przeszłości i pamiątek kultury ziem dawnego Księstwa Łowickiego.

Jak napisał niegdyś Stanisław Pigoń – wybitny pedagog oraz historyk literatury polskiej – „Kultury się nie improwizuje. Jakikolwiek jej wątek, osnowa musi być ciągła, ona dopiero tkaninie nadaje organiczną moc trwania”. Jak trwała okaże się jednak ta tkanina, pokaże dopiero przyszłość. Zależy ona nie tylko od aktywności i zaangażowania samych członków Łowickiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, ale również od przychylności i zainteresowania samych Łowiczan, ich chęci poznawania przeszłości i dorobku kulturalnego swej Małej Ojczyzny.