Od ponad dwóch lat tworzę, wraz z przyjaciółmi, stronę internetową o folklorze łowickim. Jednak dopiero teraz, na jednym z naszych spotkań, zadaliśmy sobie (wydawać by się mogło) proste pytanie: czym tak naprawdę jest „folklor”. Ze zdziwieniem zauważyliśmy, że nie potrafimy udzielić na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi i stworzyć prostej i jednolitej definicji. W związku z tym, postanowiliśmy zapoznać się ze źródłami literaturowymi oraz zasobami Internetu. W celu zrozumienia tego pojęcia postanowiliśmy zapoznać się również z doświadczeniami i opiniami innych osób z naszego środowiska.

Co to jest folklor?

Folklor to ludowa twórczość artystyczna obejmująca: legendy, baśnie, podania, ballady, zagadki, bajki, przysłowia, muzykę (piosenki, tańce), sztukę, zdobnictwo. Różni się charakterem i funkcjami społecznymi od kultury oficjalnej rozwijanej przez warstwy wykształcone. Folklor istnieje przede wszystkim w ośrodkach zamkniętych, ulegających nieznacznym wpływom kultury zewnętrznej. Jego twórcami są przede wszystkim chłopi, jednakże ukształtował się także folklor miejski. Termin "folklor" wprowadził do obiegu naukowego brytyjski pisarz William Thoms w 1846 roku.

Folklor (ang. folk-lore "wiedza ludu") - symboliczno-artystyczna dziedzina kultury ludowej, mająca charakter wieloskładnikowy, niejednolity i synkretyczny.

Z biegiem czasu, termin ten upowszechnił się na całym świecie, a zwłaszcza w Europie, gdzie sprzyjały mu panujące wówczas prądy umysłowe, a w szczególności gloryfikujący kulturą ludową Romantyzm. Początkowo badania folkloru prowadzono w ramach etnografii, literaturoznawstwa, historii sztuki, religioznawstwa, językoznawstwa i muzykologii. Dopiero w latach trzydziestych XX wieku, za sprawą uczonych europejskich wyodrębniła się folklorystyka - samodzielna dyscyplina naukowa, której przedmiotem poznania jest właśnie folklor.


Od samego początku istnienia terminu "folklor", pojawiły się wśród badaczy daleko idące rozbieżności w rozumieniu zakresu tego pojęcia. Zajmowano w tej sprawie trzy stanowiska. Pierwsze z nich, reprezentowane np. przez A. Taylora, wyznaczało maksymalnie szeroki zakres folkloru, włączając doń nie tylko kulturę symboliczną i społeczną, ale także elementy kultury materialnej (np. narzędzia, stroje, kształty wsi, budownictwo itp.). Przeciwieństwem tego stanowiska była orientacja literaturoznawcza, reprezentowana np. przez J.M. Sokołowa, która zawężała folklor wyłącznie do literatury ustnej (bajki, podania, legendy, pieśni, przysłowia). Współczesna folklorystyka zajmuje stanowisko pośrednie włączając w zakres folkloru dziedzinę zwyczajów, obrzędów i wierzeń wraz z kulturą artystyczną obejmującą literaturę ustną, muzykę i taniec.

Powszechnie znany termin folklor zakorzenił się w języku potocznym jako wyraz obiegowy. Dość dowolne rozumienie pojęcia folklor pojawiło się w codziennej praktyce językowej najczęściej jako symbol „wiejskości”, chłopskiej kultury duchowej i materialnej a także, wyrwanej z korzeni, nieautentycznej stylizacji artystycznej opartej na motywach ludowych. Dla niektórych, folklorem będzie oglądany występ zespołu folklorystycznego dla innych, wyroby pamiętnikarskie „Cepelii” czy wnętrze restauracji stylizowane w duchu starej karczmy lub przekazywana od pradziadów bajka, podanie lokalne lub melodia zagrana przez wiejską kapelę.

Dzieje naukowych zainteresowań folklorem wskazują na brak w przeszłości semantycznego ujednolicenia terminu „folklor” co doprowadziło do zróżnicowanego pojmowania samego zjawiska.

W Polsce długo utrzymywała się tradycja etnograficznego pojmowania terminu „folklor”. Pojęcie to obejmowało zjawiska określane również mianem kultury duchowej, społecznej i materialnej głównie w odniesieniu do kultury chłopskiej. Tradycja ta wywodzi się od monumentalnego zbioru folklorystycznego Oskara Kolberga (ur. 22 lutego 1814 w Przysusze, zm. 3 czerwca 1890 w Krakowie – polski etnograf, folklorysta i kompozytor), zatytułowanego „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa podania, przysłowia, obrzędy, gusta, zabawy, pieśni, muzyka i tańce”. Autor tego dzieła dokonał zapisów ustnej twórczości ludowej, opisał zwyczaje, obrzędy rodzinne i doroczne, a także stroje, zabawy, muzykę i tańce dziewiętnastowiecznego chłopstwa polskiego. Definicja kolbergowska miała charakter zbieracki i sięgała do pierwocin polskiej folklorystyki naukowej.

Szerokie pojmowanie terminu „folklor” zaproponował Julian Krzyżanowski w swym „Słowniku folkloru polskiego”: „Materiał, nazywany folklorem, obejmuje zjawiska z dziedziny ustalonych zwyczajów ogólnych, powszechnych nie jednostkowych, zwłaszcza zwyczajów o charakterze obrzędowym; następnie zjawiska z dziedziny wierzeń demonologicznych, meteorologicznych, medycznych, zawodowych i wszelkich innych; wreszcie zjawiska z dziedziny kultury artystycznej, muzyczno słownej, z grubsza odpowiadającej pojęciu literatury ustnej.”.

W latach powojennych badaniem folkloru pieśniowego zajmowali się polscy etnomuzykolodzy, M. i J. Sobiescy. Polski folklor zdefiniowali następująco: „Folklorem nazywamy te dziedziny twórczości ludowej, które nie przejawiają się w konkretnym materiale, uchwytnym kształcie i nie pozostawiają po sobie trwałego śladu w postaci realnych przedmiotów, jak to ma miejsce w zakresie plastyki ludowej. Tworzywem folkloru jest dźwięk, niepisane słowo, gest (ruch taneczny), a efektem ludowa muzyka wokalna i instrumentalna, ludowa literatura i tańce ludowe, które przeniknęły się wzajemnie jak najściślej.”.

Nasuwające się z powyższego krótkiego przeglądu definicji wnioski dowodzą, że ich wspólną cechą jest to, iż pojęcie „folkloru” traktowane jest podobnie, jedynie z niewielkimi różnicami, choć w różny sposób ujmując ten problem. Rozbieżności w interpretowaniu pojęcia różniły wraz z rozwojem wiedzy o folklorze nie tylko poszczególne kraje i reprezentowane przez nich szkoły badawcze, ale i specjalistów jednego kraju. Przykładem tego stwierdzenia może być cytowany w wielu pracach wydany w latach 1949 - 1950 pod red. Marii Leach „Standard Dictionary of Folklore, Mythology and Legend”, w którym pod hasłem „folklor” można znaleźć dwadzieścia jeden definicji sformułowanych przez amerykańskich uczonych, zajmujących się ówcześnie folklorem.

Wiedza o tzw. tradycyjnym folklorze z konieczności jest ograniczona głównie do folkloru chłopskiego, gdyż ten był przedmiotem zainteresowań i opisów większości folklorystów. Tradycyjny folklor chłopski i tradycyjna kultura ludowa ulęgają powolnej, stopniowej niwelacji przez dynamiczny rozwój cywilizacji i postęp techniczny w wiejskim środowisku. Poprzez te zmiany folklor wiejski staje się poniekąd kategorią historyczną.

Przeciętny obserwator życia kulturalnego spotyka się na co dzień z „folklorem” lansowanym przez wyspecjalizowane instytucje (domy kultury, muzea, środki masowego przekazu) z festiwalami i konkursami folkloru, ludowymi zespołami pieśni i tańca, obchodami dożynkowymi, „cepeliami” itp. Wszystkie tego typu zjawiska potocznie określa się mianem folkloru zarówno przez organizatorów, jak i uczestników, obserwatorów i komentatorów. Przeniesienie folkloru z jego naturalnego środowiska, gdzie nie ma podziału na twórców, odtwórców i odbiorców, zmieniło jego funkcję i znaczenie.

Badacze kultury ludowej próbują odpowiedzieć na pytanie, co jeszcze zachowało się z dawnych tradycji ludowych, zasługujących na miano folkloru. Większość folklorystów jest zdania, że obecnie mamy do czynienia raczej z folkloryzmem, niż z folklorem autentycznym, który stopniowo zanika. Istnieją gatunki twórczości ludowej, które żyją i nadal się rozwijają (np. rzemiosło).

Badania empiryczne

W ciągu ostatnich miesięcy przeprowadziliśmy krótkie badania na grupie około 250 osób w wieku 22-25 lat. Badania zostały wykonane w czerwcu 2008 r, w jednym z największym miast w Polsce. Folklor i kultura ludowa, to często wstydliwe tematy dla znacznej grupy ludzi wywodzących się ze wsi i także tam zamieszkujących. Dlatego celowo wybraliśmy duże skupisko ludzkie, gdzie człowiek ma większą możliwość zachowania anonimowości lub pokazania tego kim naprawdę jest. Grupę badaną stanowili zarówno mieszkańcy miast jak i wsi, kobiety i mężczyźni w równych proporcjach. Respondenci musieli szybko i spontanicznie udzielić odpowiedzi na pytanie „Z czym kojarzy Ci się słowo folklor?”.

Niestety w większości respondenci udzielali lakonicznych odpowiedzi, które sprowadzały się do stwierdzenia, że folklor to zespół zachowań charakterystycznych dla danego regionu. Ciekawe może być to, że wśród osób udzielających zdawkowych odpowiedzi i nie zainteresowanych badaniem byli przeważnie studenci pochodzący z obszarów wiejskich. Pomimo to, iż takie odpowiedzi stanowiły ponad 80 proc. ogółu wszystkich udzielonych odpowiedzi, nie będziemy zajmować się szczegółowo tym dlaczego aż tyle osób nie potrafi, bądź nie chce zastanowić się nad dokładniejszą definicją tego słowa.

Mieliśmy do czynienia z ludźmi zebranymi z całej Polski i aby to dokładnej zbadać potrzebne byłyby dokładniejsze dane, ale to nie jest tematem naszych rozważań. Dla potrzeb niniejszego artykuły postaramy się przytoczyć kilka najciekawszych wypowiedzi. Dodatkowo udało nam się przeprowadzić kilka wywiadów osobistych z przedstawicielami życia kulturalnego i politycznego.

Tak jak wcześniej wspomniałem według większości naszych respondentów folklor ograniczono do określenia zespołu zachowań ludzkich charakterystycznych dla danego regionu kraju i związanych z życiem ludzi na wsi.

Okazuje się, że niektórzy zauważają pojawienie się folkloru miejskiego, ukształtowanego poprzez zachowania ludzi w mieście. Jest to bardzo ważne spostrzeżenie, bo jak zauważył marszałek Sejmu RP Pan Jarosław Kalinowski w czasie jednej z naszych rozmów, folklor to „Matecznik kultury narodowej”. Oznacza to, że ciekawe zachowania pojawiające się w kulturze regionu są czasem przechwytywane i rozpowszechniane w całym kraju i zaczynają stanowić element kultury całego narodu. Jest to bardzo ważne w czasie, gdy nasze gusta i wzorce zachowań są niejednokrotnie kształtowane przez media.

Pan marszałek zauważa także potrzebę kultywowania tradycji poprzez idee utrzymywania i wspierania zespołów regionalnych, dzięki którym możemy ciągle obserwować te wszystkie elementy w prawdziwym, naturalnym i autentycznym wydaniu. W tym miejscu pozwolę sobie nawiązać do naszych badań i wspomnę, że wiele osób jako ikonę polskiego folkloru uważa zespoły regionalne, takie jak Mazowsze czy Śląsk. Padają też nazwy zespołów mniejszych działających w regionach, z których pochodzili nasi respondenci.

Mieliśmy również okazje, razem z kolegą Markiem uciąć sobie krótka pogawędkę na tematy związane z folklorem z rektorem SGGW Panem Tomaszem Boreckim w zaciszu pałacyku rektorskiego na Ursynowie. Pan rektor - zagorzały zwolennik idei patriotycznych i gorący propagator „kultury naszych ojców” zauważa, że kultura ludowa od zawsze była związana z przyrodą od której człowiek był zależny jak również z religią. Przykładem tego mogą być obchodzone święta kościelne, w których uczestniczą osoby ubrane w stroje regionalne. Pan rektor, jak przystało na prawdziwego pedagoga wspomniał o akcentach folklorystycznych w literaturze i malarstwie.

Jeśli mówimy o sztuce to muzyka, która towarzyszy człowiekowi od zawsze i często służy do wyrażania uczuć też wiązała się z folklorem. Pasiaki łowickie były zakładane od święta, przy okazjach wiążących się z radością. Taką okazją było np. wesele, które w rejonie Łowicza było obchodzone szczególnie hucznie. Jak wesele to i oczywiście jedzenie. Nie można zapomnieć wspaniałego smaku potraw regionalnych, zapachu placka upieczonego z naturalnych produktów według własnych sprawdzonych przepisów przez nasze babcie.

Wszystko to zdaniem Jego Magnificencji, kryje się właśnie pod terminem „folklor”. Potwierdzeniem tego są odpowiedzi naszych ankietowanych. Wielu z nich podaje nazwy wielu ciekawych potraw pochodzących z rodzinnych stron i dodaje, że z utęsknieniem czeka aż będzie im dane skosztować tych specjałów ponownie.

Kolejną osobą do której udało nam się dotrzeć, był burmistrz Łowicza Pan Krzysztof Jan Kaliński.

Najbardziej ciekawą i wartą zaznaczenia była część naszej rozmowy dotycząca globalizacji, europeizacji na kształtowanie się odrębności kulturowej poszczególnych regionów. Pan burmistrz z całą pewnością zapewnił nas, że ten proces będzie miał wpływ na zachowanie kultury regionów i będzie to oddziaływanie pozytywne. Podając kilka przykładów z historii Polski i Europy stwierdził, że takie małe ojczyzny zawsze będą umiały się obronić i zachować swoją autonomię. Pan burmistrz dodał, że nic samo się nie dzieje. Do tego potrzebna jest pomoc władz samorządowych, zaangażowanie społeczeństwa i wsparcie ze strony organizacji pozarządowych.

Wracając do naszych badań jako ciekawe można dodać to, że nasi respondenci często doszukiwali się elementów folkloru w rzeczach i wydarzeniach, które miały miejsce w ich dzieciństwie, np. pobyt u babci, bajki w telewizji. Współczesne doznania związane z folklorem zapewnia im tylko występ grupy folklorystycznej podczas wydarzeń kulturalnych, ale niewiele osób jest w stanie jednoznacznie określić na podstawie stroju z jakiej części Polski pochodzi oglądany zespół.

Mamy nadzieję, że nasze opracowanie pomoże zrozumieć znaczenia słowa „folklor”.

Bibliografia

• Beata Wiczyńska: Folklor i folkloryzm 2004, Internet
• J. Krzyżanowski: Słownik folkloru polskiego, Warszawa 1965
• J. I M. Sobiescy: Polska muzyka ludowa i jej problemy, Warszawa 1972
• V. Krawczyk – Wasilewska: Współczesna wiedza o folklorze, Warszawa 1980
• Polska Sztuka Ludowa, Zeszyt 1, Warszawa 1980
• Zdjęcia: Archiwum Urzędu Miejskiego w Łowiczu