W dziele budowy kultury narodowej u schyłku średniowiecza i w epoce Odrodzenia, od której zaczyna się historia nowożytna, nie brakło przedstawicieli mieszczaństwa i synów chłopskich. Pisarze i uczeni plebejskiego pochodzenia w swej twórczości ostrzej akcentowali problematykę społeczną, walcząc o wyzwolenie człowieka i swobodę myśli. Profesor Akademii Krakowskiej Jan z Ludziska, wychowanek Padwy i Rzymu, syn chłopa z Kujaw, w mowie zwróconej w imieniu uniwersytetu do króla Kazimierza Jagiellończyka w 1447 roku nawoływał do reform politycznych, bronił praw ludu wiejskiego przed uciskiem społecznym, a który „ze wszystkich nieszczęść jest największym złem” i głosił, że „natura uczyniła ludzi wolnymi”.

Inni uczeni występowali z nowoczesną koncepcją suwerenności państwowej i świeckiej władzy oraz domagali się powołania wszystkich stanów do udziału w życiu politycznym. Śmiałe te wystąpienia pozostają w ścisłym związku z zasadniczymi zmianami gospodarczo–społecznymi.

W XV wieku, mieszczanie i chłopi garnęli się do studiów, co spowodowało zwiększenie ilości szkół parafialnych z 253 do 617 (względnie 650). Rozrost szkół przedstawiał się w XV stuleciu słabiej na Mazowszu aniżeli w Małopolsce, na Pomorzu, czy w Wielkopolsce. Dobroczynną rolę w rozwoju oświaty odegrały na Mazowszu m.in. szkoły parafialne w Łowiczu: kolegiacka i świętoduska. Nauczycielami tych szkół byli wychowankowie Akademii Krakowskiej.

Ze szkoły kolegiackiej wyszło wielu wybitnych Łowiczan, którzy studiowali w Akademii Krakowskiej, zdobywając najwyższe stopnie i godności naukowe. Marian Małuszyński ustalił, że „żadne z miast mazowieckich nie wyłączając Warszawy, nie mogło w XV i XVI wieku szczycić się tylu uczonymi co Łowicz”.

Do szkół łowickich zwiększył się w XV wieku napływ dzieci chłopskich. Dopiero ustawy z 1491 i 1505 roku odsunęły mieszczan i chłopów od szerokich możliwości awansu społecznego. Przykuły one chłopa do ziemi, utrudniając młodzieży chłopskiej wyjście do miasta po naukę.

Adam z Bochenia, wywodzący się ze wsi podłowickiej, znalazł serdecznych opiekunów, którzy skierowali go na dalsze studia do Krakowa. W 1486 r., licząc prawdopodobnie 16 lat, wstąpił na wydział filozoficzny, który stanowił wówczas podstawę studiów wyższych. Po dwóch latach uzyskał stopień bakałarza, następnego już roku napisał po łacinie traktat przyrodniczo–lekarski, któregorękopis zachował się w Bibliotece Jagiellońskiej.

Magistrem sztuk wyzwolonychzostał w 1492 roku. Po promocji na magistra rozpoczął wykłady i prowadził je przez dwa lata na tymże wydziale. Były to lata największego rozkwitu krakowskiej Almae Matris. W latach 1433 do 1509 na 17.263 scholarów wciągniętych do Albumu Studiosorum Akademii było 7.611 obcokrajowców, czyli 44 proc. ogółu słuchaczy. Akademia Krakowska była w tym czasie jednym z największych ognisk uniwersyteckich w Europie.

Adam z Bochenia posiadał typową dla ludzi Odrodzenia wszechstronność wiedzy i zainteresowań. Ciekawiła go filozofia, botanika, medycyna. Podejmował, opierając się na uzyskanym przywileju królewskim, poszukiwania surowców mineralnych, prowadził doświadczenia z metalami, dokumentując związek nauki z życiem. Nieobca była mu literatura piękna. Znany był ze swych zamiłowań do starożytności klasycznych. Był wybitnym znawcą dzieł Arystotelesa, Platona i Cycerona. Chętnie uczestniczy ł w publicznych dysputach światopoglądowych, torujących drogę nowoczesnej świeckiej umysłowości.

Cieszył się względami Jana Olbrachta i prawdopodobnie był pisarzem w jego kancelarii królewskiej. Pod koniec XV wieku wyjechał do Włoch, zapewne do Bolonii, gdzie studia lekarskie były ściśle powiązane z filozofią. Toteż Adam z Bochenia uzyskał równocześnie doktorat medycyny i filozofii. Po powrocie do Krakowa poddał się obowiązkowej responsji, ponieważ statuta wydziału lekarskiego Akademii Krakowskiej nakazywały przeprowadzenie nostryfikacji zagranicznych dyplomów.

W sierpniu 1504 roku odbyła się w Krakowie promocja Adama z Bochenia. Na uroczystość tę przybył król Aleksander Jagiellończyk z żoną. Na pewno już wcześniej został nadwornym lekarzem króla Aleksandra. Po nostryfikacji swego dyplomu doktorskiego podjął wykłady na wydziale medycznym i stał się jednym z głównych jego filarów. Od króla otrzymał hojne nadania w nagrodę za swoją pracę i umiejętności. Cieszył się opinią znakomitego lekarza. Po śmierci Aleksandra Jagiellończyka został lekarzem nadwornym jego następcy i znowu bywał częstym gościem na Wawelu. W 1507 roku Adam z Bochenia wydał rozprawę filozoficzno–moralistyczną pt. „Dialogus de quotuor statuum contentione” (Dialog o sporze czterech stanów) i dedykował ją królowi Zygmuntowi I, nazwanemu później Starym.

Zasłużony historyk kultury, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Henryk Barycz pisał w 1935 roku, że „Dialog” Adama z Bochenia nie tylko przez swój styl wzorowany na Cyceronie, ale i przez postępowość i radykalizm myśli, przez pozbycie się średniowiecznego poglądu na świat, przez zawarte w nim tendencji naturalistyczne i pierwiastki filozofii platońskiej, pozostanie na zawsze wymownym dokumentem początków polskiego renesansu”.

Inna jego praca, pt. „Judicium de scientiis” (Sąd o naukach), dedykowana profesorowi Janowi Stobniczce, znana jest dziś jedynie z tytułu bibliograficznego. W półroczu zimowym 1510/11 i letnim 1511 r. Adam z Bochenia piastował godność rektora Akademii Krakowskiej, a w czasie dwukrotnego sprawowania urzędu rektorskiego przeprowadził wiele korzystnych uchwał, „zarówno w dziedzinie majątkowo–gospodarczej, jak organizacyjno–ustrojowej Uniwersytetu”.

Adam z Bochenia zmarł 12 lutego 1514 roku w Krakowie, a dokładną datę jego śmierci zapisał słynny ówczesny matematyk Marcin Biem z Olkusza, którego wykładów słuchał Mikołaj Kopernik. Wieś Bocheń a wraz z nią cała Ziemia Łowicka uczci i utrwali w dniu 5 kwietnia br. – w ramach obchodu 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego – pamięć Adama z Bochenia, chłopa-humanisty, filozofa, przyrodnika, lekarza królów polskich oraz rektora Akademii Krakowskiej.

Miejscowa szkoła podstawowa otrzyma imię Adama z Bochenia, a na budynku szkolnym umieszczona będzie tablica pamiątkowa. Tego dnia odbędzie się w Łowiczu uroczysta sesja Powiatowego Komitetu Frontu Jedności Narodu, pooewięcona 600-leciu Uniwersytetu Jagiellońskiego, 450 rocznicy śmierci rektora Adama z Bochenia oraz rozwojowi oświaty w powiecie łowickim w okresie 20-lecia Polski Ludowej. Oddział Muzeum Narodowego w Nieborowie zorganizuje wystawę rękopisów i druków z epoki Adama z Bochenia.

Na tej wystawie wyłożony zostanie również „Dialog” Adama z Bochenia, drukowany w Krakowie w 1507 roku. Protektorat nad obchodami 450 rocznicy śmierci Adama z Bochenia objął Marszałek Sejmu Czesław Wycech. Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. dr Kazimierz Lepszy obiecał w dniu 11 listopada 1963 roku, delegacji przybyłej z Bochenia i Łowicza, swój przyjazd na uroczystości ku czci Adama z Bochenia.

dr Jan Wegner
„Głos Robotniczy”, nr 51 z 29 XI – 1 XII 1964 r.